Dokuma Tezgahlarından Şile Sahillerine

Bu sene otuz dördüncüsü düzenlenen 14-20 Ağustos 2023 tarihlerindeki Şile Bezi Kültür ve Sanat Festivali’nde Belediye Başkanı İlhan Ocaklı’nın davetlisi olarak Şile’deydim.

Şile İstanbul’un sayfiye adreslerinden biri olup, denizi ve doğası ile İstanbul’luların nefes alabileceği, gastronomi ve turizmin olgunlaşarak daha fazla gelişebileceği marka kentlerden biri.

Karadeniz’e kıyısı olan, Şile Bezi ile ün yapan bu kentin en büyük şansı ise; Şile’yi markalaştırmayı, yıldızını parlatmayı kafasına koyan bir Belediye Başkanının olması…

Çok kalabalık bir kortej ile başlayan Festival, konserler, sergiler ve panel ve söyleşiler ile dolu dolu bir programa sahipti. 6 gün Festival yapmak, her gün içerik oluşturarak kalabalığı üst seviyede korumak, dolu dolu bir program yapmak herkesin altından kalkacağı bir iş değil.

160 yıllık köklü bir tarihi geçmişe sahip olan ve Türkiye’nin geleneksel el sanatlarından biri olarak kültürel mirasımızın önemli bir parçasını oluşturan Şile Bezi, İSTKA’nın katkılarıyla hayata geçirilen Şile Bezi Kolektif Tasarım Merkezi'nin lansmanı ile tanıtıldı.

Şile Kaymakamı Nebi Kaya, İstanbul İl Kültür ve Turizm Müdürü Dr. Coşkun Yılmaz, Şile Belediye Başkanı İlhan Ocaklı ve Şile protokülünün hazır bulunduğu törende, Mart ayından beri Şile Bezi Kolektif Tasarım Merkezi’nde eğitim gören ve workshoplara katılan kadınların üretim merkezlerini gezdik, yerinde izledik.

Başkan Ocaklı, İSTKA tarafından projelendirilen Şile Bezi Kolektif Tasarım Merkezi’nin gelenekleri yaşatmak ve kadının toplumdaki gücünü ön plana çıkarmak için önemli bir proje olduğunu vurgularken,

Şile Bezi Kolektif Tasarım Merkezi’nin Şile Belediyesi’nin kadınlara ve kültürel değerlere verdiği değerin önemli bir yansıması olduğunun da altını çizen Başkan Ocaklı, “Bu merkez, kadınlarımıza ve kültürel değerlerimize verdiğimiz değeri yansıtan bir adım. Merkezimizde gerçekleştirilen moda eğitimleri ve workshoplarla, kadınlarımızın yeteneklerini geliştirmelerini ve güçlerini keşfetmelerini sağlamak istedik. Mart ayından bu yana 100 kadınımız moda eğitimi alırken, 250 kadınımız da çeşitli atölyelerde bir araya geldi.

Onların emekleri, sadece kumaşlara değil, aynı zamanda toplumumuzun ruhuna da dokunuyor. Geleneksel dokumamızı modern tasarım anlayışıyla buluşturarak, gelecek nesillerin bu değeri benimsemesini sağlayacağız. Şile Bezi Kolektif Tasarım Merkezi, sadece bir yapı değil, aynı zamanda bir ruhtur; kadınlarımızın güçlü ellerinde şekillenen bir geleceğe doğru atılan umut dolu bir adımdır” diye konuştu.

Şile Bezi Kültür ve Sanat Festivali’nde beni en çok etkileyen Coğrafi İşaretli Şile Bezi’nin Belediye tarafından ve özellikle ‘Şile kadınları’ tarafından sahiplenilmesi, büyük bir vizyon konularak üretilmesi, markalaştırılmaya çalışılmasıdır

ŞİLE BEZİ TARİHİ

Osmanlı Dönemi’nde Şile’de Osmanlı saraylarına yatak takımı, peçete vb. kullanım eşyaları yapıldığı gibi yöre halkının tekstil ihtiyaçlarını da karşılamak için Şile Bezinden kuşak, peçete, havlu, iç giyim eşyası üretilmektedir.

Cumhuriyet döneminde de, Şile’de ipekçilik ve ketencilik ile uğraşıldığı, 1930’lu yıllarda keten ve pamuklu el dokumaların Şile Bezi adıyla anıldığı bilinmektedir. Keten işlemenin zahmetli oluşunun yanı sıra, bölgede yaşanan dönemsel kuraklık sonucu 1936’dan itibaren dokumalarda İngiltere’den ithal edilen pamuk ipliklerinin kullanılmaya başlandığı daha sonraları ise pamuk ipliklerinin Ege Bölgesi’nden temin edildiği aktarılmaktadır. 1937’de Şile merkezinde 250-300 adet civarında Şile Bezi dokuma tezgâhı vardır; Şile’yi ziyaret edenler yatak çarşaflığı, iç çamaşırlık bezler ile özellikle sofra örtüsü, peçete gibi eşyalar satın almaktadır.

Şile Bezi gözenekli dokusu, tene yapışmayan, vücudu terletmeyen hacimli ve hafif kumaş yapısıyla sıcak iklimlerde oldukça rağbet görmektedir.

5 Haziran 1942’de Şile’de dokumacılığın geliştirilmesi, iplik ve diğer malzemelerin toptan, ucuza tedarik edilerek ortaklara dağıtılması ve ürünlerin satılması amacıyla “Şile Dokumacılık Küçük Sanat Kooperatifi Şirketi” adında ilk resmi dokuma şirketi kurulmuştur

1956 yılında 600 haneli Şile merkezinde 400 küsur tezgâh mevcuttur ve söz konusu kooperatife bağlı 400 ortak bulunmaktadır.

1970’li yılların başında Şile’de, 500’den fazla dokuma tezgahında yaklaşık 1500 kadın, yılda ortalama 130 bin top ( 2 milyon 600 bin metre) Şile Bezi kumaş üretmektedir. Şile’ye bağlı 40 köyde dar enli bez üretebilen atadan kalma 350 adet el tezgahında geleneksel dokumacılık faaliyeti yürütülmektedir. O dönem Şile ilçesinde en çok dokuma tezgâhı bulunan yöreler Akçakese, Bozgaca, Darlık, Erenler, İmrenli, Kabakoz, Karacaköy, Korucu, Kurfallı, Satmazlı, Şuayipli, Ubeyli köyleri ile Ağva’dır

2009 yılı itibariyle ise, Şile’de Şile Bezi adıyla satılan her on altı parçadan sadece bir tanesi otantik Şile Bezinden mamuldür.

Şileli ustalar ve Şile Belediyesi otantik Şile Bezi üretiminin bölgede yeniden canlandırılması için 2017 yılında Coğrafi İşaret alarak ilk girişimlerini yapmışlardır. Şile Belediyesi 2022 yılı itibariyle yörede Şile Bezi dokuma fabrikası açılması, tasarım yarışmaları düzenlenmesi gibi çeşitli girişimlerde bulunulması kararı almıştır.

2022 yılı itibariyle 4 dokuma atölyesinde 80 adet tezgâhta 240 Şileli kadın, dokumacılık faaliyetleri ile ev ekonomilerine ve dolayısıyla Şile ekonomisine katkı sağlamak üzere bez üretimi yapmaya gayret göstermektedir.

ŞİLE BEZİNİN DENİZ RİTÜELİ

Şile Bezi, el dokuma tezgâhında veya ‘kara tezgâh’ denilen yarı otomatik dokuma tezgâhında bezayağı tekniğiyle dokunur. Şile Bezi, genellikle ham pamuk ipliğinin kendi doğal renginde kullanılmaktadır ancak talebe göre tercihen doğal boyar maddeler ile çeşitli renklerde de üretilmektedir.

Şile Bezi üretimi üç aşamada gerçekleştirilmektedir: İlk aşama ipliğin dokumaya hazırlandığı; ön hazırlık – haşıllama, çözgü, tahar süreçleri, ikinci aşama; el dokuma tezgâhında veya yarı otomatik dokuma tezgâhında dokuma eylemi, üçüncü aşama ise dokunan bezin kaymaklanması, yıkanması ve kurutulması işlemleridir.

Şile’de dokunan geleneksel bezler de coğrafi imkanları gereği denizde yıkandıktan sonra satışa sunulur. Bu denizde yıkama işleminin ham renkli bezi beyazlaştırdığı ve renkleri sabitlediği düşünülmektedir. Deniz, göl, yer altı gibi doğal kaynaklardan elde edilen tuzlar tekstil terbiyesinin değişik işlemlerinde ve boyamacılıkta kullanılmaktadır. Genel olarak tuzların pamuk liflerinin anyonik boyarmaddelerle (direkt, küp, kükürt, reaktif vb.) boyanmasında boyarmadde alımını arttırdığı bilinmektedir.

Şile Bezi’ne geleneksel özelliğini veren bu yıkama işlemi; kumaşın Karadeniz sularına birkaç kez daldırıp, çırpılıp çalkalanmasıyla gerçekleştirilmektedir. Karadeniz’in bir içdeniz olması ve nehirlerden bol miktarda tatlı su girdisi sebebiyle tuzluluk oranının %o 17-20 arasında değişen düşük değerlerde olduğunu belirtmek gerekir. Şile Bezi üretiminin metodunun son aşamasında; Karadeniz’de yıkanan kumaş sahilde kumların üzerinde kurumaya bırakılır. Suyun tuzu ve kum tanecikleri bezin gözenekli dokusuna işler. Denizde yıkama ve kumsalda kurutma işlemleri sayesinde Şile Bezi kumaş yüzeyinin özgün bürümcük görünümünü kalıcı olarak kazandığı aktarılmaktadır. Hava koşulları dolayısıyla bu işlemleri yapmak için Nisan ayından Kasım ayına dek havanın yağmursuz ve sıcak olduğu günler tercih edilmektedir.

İstanbul'un ilk coğrafi işaretli ürünü olan Şile Bezi üretiminin canlandırılması için Çevre Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı, TOKİ ve Şile Belediyesi arasında yapılan protokolle Şile’de 1500 metrekarelik yeni bir Şile Bezi dokuma ve üretim fabrikası kurulması kararlaştırılmıştır.

Şile Bezi dokuma fabrikasında yüzlerce Şileli kadının istihdam edilmesi hedeflenmektedir. Bu fabrikada üretilmesi planlanan Şile Bezi kumaşların; ev tekstili ve moda tasarımı ürünlerine dönüştürülerek katma değeri yüksek ürünler olarak piyasaya arz edilmesinin bölgenin kalkınmasına fayda sağlayacağı hedeflenmektedir. Kumaşlar geçmişte olduğu gibi ev tekstili ve giyim kategorilerinde tasarlanabilir.

21. yüzyılın sürdürülebilirlik arayışları bağlamında Şile Bezi’nin doğal, sağlıklı ve sürdürülebilir bir ürün olma özellikleriyle tekstil ihracatında fark yaratabilir.

Şile Bezi ile araştırma yapan ve markalaşmadaki yol haritasını bir makalede toparlayan Öğretim Üyesi Dr.Gözde Yetmen’e göre ; ‘Yeni döngüsel ekonomi sistemine uyumlu olarak sürdürülebilir üretimle sınırlı sayıda arz edilecek, ulaşılabilir lüks nitelikte zanaatkâr üretimine dayalı zamana meydan okuyan, sürdürülebilir, katma değeri yüksek tasarım ürünleriyle Şile Bezi yeniden markalaştığında alanında uluslararası niş bir pazar yaratacak potansiyele sahip olduğunu vurgulamaktadır’.

Şile Bezi Kültür ve Sanat Festivali’ne katıldığıma o kadar memnun oldum ki anlatamam.

Festival içerikleriyle bir deneyim turizmi gibiydi. Şile Bezi’nin ve bu bezden yapılan elbise ve eşyaların içerisinde ne kadar büyük bir emek ve alınteri olduğunu yerinde gözlemleme fırsatını yakaladık.

Şile Bezi Kültür ve Sanat Festivali’nİ düzenleyen başta Şile’nin vizyoner Başkanı İlhan Ocaklı olmak üzere tüm ekibini tebrik ederim.